تصویر صفحه‌ای از کتاب الباهر فی الجبر اثر سموأل مغربی، ریاضیدان، فیزیکدان و منجم اسلامی در قرن ششم هجری
ضرایب دوجمله ای در دوران اسلامی
این تصویر از روی جلد شمارهٔ دسامبر ۲۰۱۳ مجلهٔ Notices انجمن ریاضی آمریکا (AMS) برداشته شده است.

نسخهٔ خطی این کتاب، که اکنون در کتابخانهٔ سلیمانیهٔ استانبول نگهداری می‌شود، متعلق به اواخر قرن هفتم هجری است. این کتاب که سموأل آن را در ۱۹ سالگی نوشته، مطابق نامش (الباهر به معنی درخشان) اثر واقعاً درخشانی در جبرِ اعصار قدیم است. سموأل در بخش از الباهر به اثبات رابطه‌ای می‌پردازد که به زبان امروزی می‌توان آن را به‌صورت \((ab)^n=a^nb^n\) به‌ازای \(n=3,4\) بیان کرد. این اثبات البته با استفاده از کلمات بیان‌شده، نه به زبان نمادی امروزی. پس از آن، ضرایب بسط دوجمله‌ای \((a+b)^n\) را برای بعضی از مقادیر \(n\) محاسبه می‌کند و چنانکه در تصویر بالا دیده می‌شود، آرایه‌ای مثلثی از آنها می‌سازد و نحوهٔ ساخت این مثلث را تا \(12\) سطر (ردیف) شرح می‌دهد. سموأل مغربی کشف این مثلث را به ابوبکر کرجی دانشمند ایرانی (متوفی در اوائل قرن پنجم) نسبت داده است. همچنین عباراتی در این قسمت کتاب آمده که حاکی از شناسایی صورت اولیه‌ای از استقرار ریاضی است.

عمر خیام نیز در رسالهٔ جبر و مقابلهٔ خود اشاره می‌کند که روش هندیان در تعیین ریشه‌های دوم و سوم به ریشه‌های بالاتر تعمیم داده (که تلویحاً به معنی کشف روشی برای تعیین ضرایب بسط دوجمله‌ای است) ولی رسالهٔ مشکلات الحساب او، که گمان می‌رود اثبات این ادعا در آن آمده باشد هرگز پیدا نشده است. در تمدن‌های چینی و هندی هم با مثلث ضرایب دوجمله‌ای آشنا بوده‌اند. در غرب، این مثلث را بیشتر به نام پاسکال می‌شناسند. بلز پاسکال ریاضیدان فرانسوی قرن هفدهم، هرچند ابداع‌کنندههٔ این مثلث نبود، اما خواص جالبی از اعداد این مثلث و کاربردهای آن را، به‌خصوص در زمینهٔ احتمال، در رسالهٔ مثلث حسابی خود مطرح کرد.


نوشتهٔ بالا در شمارهٔ ۷۰ مجلهٔ اخبار آمده است.

دانلود شمارهٔ ۷۰ مجلهٔ اخبار


تصویر بالا به همراه توضیحات مفصلی دربارهٔ مثلث خیام-پاسکال در تمرین ۲۴ صفحهٔ ۲۰ کتاب ریاضیات تکمیلی هفتم آمده است.


بیشتر بدانیم


نوشته‌های قبلی و بعدی


اشتراک
اطلاع از
شماره موبایل شما نمایش داده نمی‌‌شود.

0 پرسش‌ها و نظرات
Inline Feedbacks
مشاهده همه نظرات